Afgietsels Bisschopskamer
Inleiding
Het UKG houdt zich onder andere bezig met campanologie, de leer en kennis van beiaard- en luidklokken. Een van de meest bijzondere verzamelingen op dat gebied bevindt zich in de Bisschopskamer in de Dom, nl. een verzameling gipsen afgietsels van klokken die de Duitsers in WOII hadden gevorderd.
Voordat deze klokken per schip verder op transport zouden gaan, werden de gevorderde klokken eerst verzameld in Spijk. W. Stooker (opzichter der Gemeentewerken) en Dr. W. van der Elst (provinciale deskundige voor klokken) hebben daar gipsafdrukken gemaakt van de randschriften en decoraties van de klokken die kunsthistorische waarde hadden. Gelukkig zijn de meeste van deze klokken na de oorlog weer teruggekomen.
Elisabeth Groeneveld (één van de luiders van het UKG ) heeft in 2015 de 91 afgietsels in kaart gebracht: de plaatsnaam, de naam van de toren, de naam van de klok en de gegevens die op de achterzijde zijn aangebracht. Bovendien is van alle stukken de voorzijde gefotografeerd. Geïnteresseerden krijgen zo een goed beeld van de teksten en versieringen.
Na de inventarisatie is de Bisschopskamer opnieuw ingericht en zijn de afgietsels geplaatst in lades en dozen. De Bisschopskamer is overigens alleen toegankelijk met toestemming van Rondom.
Overzicht
Via de link (de rode plaatsnamen/torens zijn de links) vindt u verdere detail gegevens over de betreffende klokken, met foto’s.
Nummers 3 t/m 24 zijn helaas niet bereikbaar op dit moment. Binnenkort zijn ze weer online.
5 afgietsels, gedateerd 11 en 12-3-’43
Gieter Jan Tolhuis, gietjaar 1537, diameter 137 cm., 1567 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-C-1.P.
Klok uitgenomen 2-3-’43. Deze klok is teruggebracht.
4 afgietsels, gedateerd 25 en 26-2-’43
Gieter Steven Butendiic, gietjaar 1463, diameter 103 cm., 655 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-C-18.P.
Klok uitgenomen 23-2-’43. Deze klok is teruggebracht.
3 EEMNES-BUITEN, N-HERVORMDE KERK
1 afgietsel, gedateerd 10-3-’43
Gieter L. Haverkamp, gietjaar 1785, diameter 125 cm., 1761 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-C-25.P.
Bij de uitname in 10 maart 1943 viel deze klok uit de takels en richtte grote schade aan aan het torengewelf.
De klok is niet teruggekomen uit Duitsland.
4 HUIS TER HEIDE, N-HERVORMDE KERK
3 afgietsels, gedateerd 13, 16 en 18-3-’43.
Gieter François Hemony, gietjaar 1659, diameter 56 cm., 115 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-A-127.P.
Klok uitgenomen 10-3-’43. Deze klok is teruggebracht.
2 afgietsels, gedateerd 1 en 2-3-’43.
Gieter Jan Tolhuis, gietjaar 1542, diameter 55,5 cm., 129 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-A-36.P.
Klok uitgenomen 13-2-’43. Deze klok is teruggebracht.
6 MAARTENSDIJK, N-HERVORMDE KERK
1 afgietsels, gedateerd 4-3-’43.
Gieter Claude Fremy, gietjaar 1684, diameter 98 cm., 585 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-C-42.
Klok uitgenomen 3-3-’43. Deze klok is teruggebracht.
6 afgietsels, gedateerd 4, 9 en 18-3-’43. Klok uitgenomen 26-2-’43
Gieter Gebr. Hemony, gietjaar 1675, diameter 115 cm., 864 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-C-39.P.
Na in 1674 kapot geslagen te zijn door de Fransen werd de klok in 1675 door de gebroeders Hemony in Amsterdam hergoten.
Deze klok is na de oorlog teruggevonden bij een klokkengieterij in Heiligerlee.
8 NIEUWER TER AA, N-HERVORMDE KERK
4 afgietsels, gedateerd 2-3-’43.
Gieter Anoniem, gietjaar 1676, diameter 101 cm., 640 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-C-48.P.
Klok uitgenomen 25-2-’43. Deze klok is teruggebracht.
1 afgietsel, gedateerd 15-4-’43.
Gieter Jan Tolhuis, gietjaar 1555, diameter 140 cm., 1660 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-C-47.P.
In tegenstelling tot wat er op de achterkant staat (KAMERIK) is dit de Paulusklok uit Rhenen.
Klok uitgenomen 31-3-’43. Deze klok is teruggebracht.
1 afgietsel, gedateerd 00-3-’43.
Gieter Claes Noorden en Albert de Grave, gietjaar 1709, diameter 108 cm., 825 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-A-58.P.
Klok uitgenomen 8-3-’43. Deze klok is verdwenen en in 1950 vervangen door een klok van Petit & Fritsen.
5 afgietsels, gedateerd 17 en 23-3-’43 9-3-’43
Gieter Willem van Wou, gietjaar 1506, diameter 124 cm., 1113 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-B-57.P.
Deze klok is teruggebracht.
2* afgietsels, niet gedateerd.
Gieter Steven Butendiic, gietjaar 1471, diameter 165 cm., 2600 of 2900 kg?, 9-M-16.
*2 grote afgietsels in spiegelbeeld zonder inkrassingen of andere aanduidingen.
Niet uitgenomen; deze klok is niet uit de toren geweest.
13 UTRECHT, BUURKERK, GROTE MARIA
9 afgietsels, gedateerd 3, 8, 9 en 10-12-’42.
Gieter Jan Tolhuis, gietjaar 1534, diameter 150 cm., 2030 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-A-64.P.
Klok uitgenomen 4-2-’43. Deze klok werd in 1961 in de Jacobitoren gehangen.
8 afgietsels
Gieter Jan Tolhuis, gietjaar 1542, diameter 135 cm., 1275 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-A-65.P.
Klok uitgenomen 4-2-’43. Utrecht schonk deze klok spoedig na terugkomst uit Duitsland in januari 1947 aan het zwaar getroffen Wageningen.
15 UTRECHT, BUURKERK, SALVATOR
6 afgietsels, gedateerd 12, 14 en 15-12-’42
Gieter Jan Tolhuis, gietjaar 1541, diameter 90,5 cm., 439 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-A-66.P.
Klok uitgenomen 5-2-’43. Sinds 1961 hing deze klok in de Nicolaikerk; tegenwoordig weer in de Buurtoren (noemen we de WAAKKLOK)
16 UTRECHT, DOMTOREN, CARILLON
3 afgietsels, niet gedateerd
Gieter François Hemony, gietjaar 1663, diameter 24,1 cm., 11 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: Afgietsel in spiegelbeeld van het hele klokje.
3 afgietsels, gedateerd 30-8-’41.
Gieter Gerard van Wou, gietjaar 1505, diameter 203 cm., 6000 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-M-14/II.
Klok is niet uitgenomen.
9 afgietsels, gedateerd 10, 11 en 18-12-’42.
Gieter Gerard van Wou, gietjaar 1506, diameter 99 cm., 646 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-A-68.P.
Klok uitgenomen 10-2-’43. Deze klok kwam na de oorlog terug en kreeg een inscriptie van J. C. Bloem.
3 afgietsels, gedateerd 10-12-’42.
Gieter Jan Tolhuis, gietjaar 1556, diameter 120 cm., 1135 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-A-67.P.
Klok uitgenomen 9-2-’43. Deze klok is teruggebracht. Deze klok hangt nu in de Buurtoren.
20 UTRECHT, KLAAS-/NICOLAIKERK
6 afgietsels, gedateerd 5, 7-12-’42 en 2-4-’43
Gieter Willem Wegewaert, gietjaar 1573, diameter 76,5 cm., 240 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-C-53.
Deze klok bleef vanwege haar functie als alarmklok (!) in Utrecht en werd behouden.
21 VREESWIJK, N-HERVORMDE KERK
2 afgietsels, gedateerd 27-2-’43.
Gieter Jan Tolhuis, gietjaar 1552, diameter 70 cm., 192 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-B-81.P.
Klok uitgenomen 15-2-’43. De klok werd teruggevonden op het terrein van Gemeentewerken in Groningen. In de zomer van ’46 werd de klok weer in de kerk gehangen.
2 afgietsels, gedateerd 10-3-’43.
Gieter Willem van Wou, gietjaar 1503, diameter 58 cm., 167 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-A-89.P.
Klok uitgenomen 5-3-’43. Deze klok is bij terugkomst naar het R.-K. Groot Seminarie in Rijsenburg gegaan. Na de afbraak van dit gebouw in 1984 is de klok naar de kapel van Dijnselburg verhuisd.
1 afgietsel, gedateerd 3-3-’43.
Gieter Gheraert Koster, gietjaar 1611, diameter 116 cm., 988 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-C-59.P.
Klok uitgenomen 1-3-’43. Deze klok is na de oorlog teruggevonden in het klokkendepôt aan de Van Breestraat 158 in Amsterdam. Rond juli 1946 is de klok teruggebracht.
24 WOUDENBERG, N-HERVORMDE KERK
2 afgietsels, niet gedateerd.
Gieter Anoniem, gietjaar 14e eeuw, diameter 66 cm., 194 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-A-92.P*. *Later M-klok.
Klok uitgenomen 19-3-’43. Deze klok is teruggebracht.
4 afgietsels, gedateerd 5-3-’43.
Gieter Anoniem, gietjaar 1699, diameter 110,5 cm., 730 kg.
Registratienummer volgens Van Nieuwenhoven: 9-C-63.P.
Klok uitgenomen 3-3-’43. Deze klok is teruggebracht.
Uitleg begrippen
Uitleg begrippen
Bij de lijst met locaties en de beschrijving van de afgietsels ziet u afkortingen, begrippen en verwijzingen staan. Deze betekenen het volgende:
“A” = Achterkant: de informatie die in de achterkant van het afgietsel is gekrast, en/of met potlood is geschreven.
“*” de datum waarop het afgietsel gemaakt is.
“B” = Bovenop: de informatie die boven op het afgietsel geschreven is met (meestal blauw) potlood (wordt alleen vermeld als deze informatie anders is dan op de achterkant).
Daaronder de tekst zoals deze op het afgietsel staat, met kleine letters en/of hoofdletters en “fouten”.
Daaronder het volledige randschrift, zoals het in de bronnen staat.
DATUM (achterop) = datum waarop de afgietsels gemaakt zijn: van 3-12-’42 t/m 15-4-’43.
Uitgenomen = datum waarop de klok uit de toren gehaald is: zie Van Nieuwenhoven blz. 249 t/m 276.
Registratienr. = Uniek nummer toegekend aan deze klokken; zie toelichting Van Nieuwenhove. blz. XXXIV.
Bronmateriaal
= Adema
- Adema Mzn in: Uitgave van de Historische Vereniging Maartensdijk:
- MAERTEN, dec. 1990, nr. 5: “De klokken van Westbroek”.
- MAERTEN, juli 1991, nr. 6: “De klokken van Maartensdijk”.
= Daalhuizen
- Daalhuizen: “De Sinte Agniet blijft in de Vreeswijkse dorpskerk”.
Historische Kring Nieuwegein “Cronyck de Geyn” jaargang 2002, blz. 95.
= Elst
Dr. W. van der Elst: “De klokken van den Domtoren te Utrecht”.
Uitg: De Spieghel, Amsterdam, 1929.
= Fehrmann
Drs. C.N. Fehrmann: “De Kamper klokgieters- hun naaste verwanten en leerlingen”, proefschrift. Uitg: J.H. Kok N.V. te Kampen, 1967.
= Fehrmann & Besemer
“Klokken en klokkengieters, bijdragen tot de campanologie” door de Historische Commissie van de Nederlandse Klokkenspel-Verenigning, uitg. 1963:
“De Utrechtse klokkengieters en hun verwanten” door drs. C.N. Fehrmann met medewerking van J.W.C. Besemer.
“De werkstukken van de Utrechtse klokgieters”, een overzicht samengesteld door de Historische Commissie en voorzien van een inleiding door J.W.C. Besemer.
= Geijssen
- Geijssen: “Een klokgelui van woorden” in het Verenigingsorgaan Utrechtse Klokkenluiders Gilde, december jrg. 33 (2014) nr. 77, blz. 31.
= Hul
Dr. D. van den Hul: “Klokkenkunst te Utrecht tot 1700”.
Uitgave Stichtse Historische Reeks 8, Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis “De Walburgpers” 1982.
= Hurk & Rung
- van der Hurk en F. Rung: “Klokken van de stad Utrecht”.
Deel I: “Luidklokkenbestand van het domjaar 1982”.
Deel II: “Klokkenvordering 1943”, Mutaties 1945-1989/ uurwerk-slagklokken.
Uitg.: Utrechtse Klokkenluiders Gilde.
= Van Nieuwenhoven
- J. van Nieuwenhoven: “Klokkenvordering 1942-1943: inventarisatie verricht in opdracht van de directeur van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg in 1939, in samenwerking met de Nederlandse klokken- en orgelraad, gekoppeld aan de administratie van de firma P. Meulenberg te Heerlen in opdracht van de Duitse bezetter.
Uitg.: Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 1996.
= Wolf
- de Wolf in: Historische Kring Eemnes: jrg. 23 (2001) nr. 4 blz. 184-187: “Luidklokken en uurwerken in de kerktorens van Eemnes (I)”. (Het vervolg deel II en III zijn te vinden in jrg. 24 (2002) nr. 1 en 3.)
